Excel’in Zaman Yolculuğu

Web sitemde yayınlamak üzere yazılar hazırlamaya başladığımda, bir çok konu geldi aklıma, ama ilk yazının bu olması en başından belliydi. Çünkü Excel, çoğumuz için sadece bir tablo programı değil. Okul ödevlerinden iş dünyasının en karmaşık analizlerine kadar hayatımızın birçok anında yanımızda olan, verilerle kurduğumuz ilişkinin ta kendisi. Kendi adıma konuşmak gerekirse beraber büyüdüğüm program. 1995 yılında Excel ile tanıştığımda, hücrelere rakamları girer girmez sonucun anında değişmesi mucize gibi gelmişti bana, bu gün neredeyse bize yapacak iş bırakmıyor.

Bu yazıda 1985' ten bugüne Excel’ in evrimine, nereden nereye geldiğine odaklanıyoruz.

Haydi başlayalım.

Kâğıt Üzerindeki Zahmetten Doğan Fikir: VisiCalc

Excel’ in başlangıç noktası yada ilk atası diyebileceğimiz program,1970’ lerin sonlarında kâğıt üzerindeki hesaplamaların yarattığı büyük bir soruna çözüm olarak ortaya çıkıyor. O dönemde finansal analizler, büyük tablolar halinde, çoğu zaman A0 ölçüsünde kağıtlara ve tamamen el ile yapılıyormuş. Tek bir rakam bile değiştiğinde, tüm tablonun baştan sona yeniden hesaplanması ve düzeltilmesi gerekiyormuş tabi. Düşünsene, Aralık ayına geldin ve birisi gelip dedi ki : “Abi bu faturalar Ocak ayına ait, benim masada çekmecede kalmış bunları da bi işleyelim”.

Dan Bricklin ve Bob Frankston

İşte muhtemelen buna benzer bir senaryo gerçekleşmiş ve Dan Bricklin ve Bob Frankston isimli beyefendiler 1979 yılında VisiCalc’ ı yazmışlar (Büyük ihtimalle evlerinin garajında yazmışlardır.) VisiCalc, bir hücredeki değer değiştirdiğinde, ona bağlı tüm diğer hücrelerin anında yeniden hesaplandığı ilk “elektronik hesap tablosu.”  Program o kadar başarılı olmuş ki, insanlar onu kullanmak için bilgisayar satın almaya başlamışlar.  VisiCalc, o dönemde yaygın olan kişisel bilgisayarların sadece basit işler için değil, ciddi iş araçları olabileceğini algısını da değiştirmiş. Excel’ de bu fikrin üzerine inşa edilmiş.

Bu da bahsi geçen programın ekran görüntüsü

İlk Adımlar: Macintosh'tan Windows'a Geçiş (1985-1990'lar)

Ben ilk öğrendiğimde çok şaşırmıştım. Excel’ in ilk versiyonu 1985 yılında, Windows' tan önce Macintosh bilgisayarlar için piyasaya sürülmüş. 1985 yılında piyasaya sürülen ilk versiyonuyla, o zamanın pazar lideri Lotus 1-2-3’ e kafa tutmaya başlamış. Ama asıl çıkış, yani “bizde boş değiliz” dediği sürüm, 1987’ de Windows için çıkan Excel 2.0 ile gelmiş. O yıllarda, kullanıcı dostu grafikleri ile kullanıcılar arasında daha fazla tercih edilmeye başlamış. 1993 te yayınlanan Excel 5.0 ile veri analizin bir devrim olarak düşünülen Pivot Table özelliğine kavuşmuş.

Pivot Table özelliği, Lotus 1-2-3 için sonun başlangıcı olmuş sanki. Çünkü bu dönemde Excel, sadece verileri listelemek yerine, onlardan anlam çıkarmak içinde çözümler sunmaya başlamış.

Yükseliş: Makrolar ve Gelişmiş Formüllerin Gücü (2000' ler)

2000’ li yıllar, Excel için ayrı bir dönüm noktası olmuş. İlk olarak, Excel 97 (1997) ile Excel’ e dahil olan VBA (Visual Basic for Applications) 2000’ li yıllarda, özellikle Excel 2000 ve 2003, tam anlamıyla makro yazımı ve otomasyonun yaygınlaşmasını sağlamış.

Bu özellik ile artık, sadece bir tablo programı olmaktan çıkıp, güçlü bir otomasyon aracına dönüşmüş. Makro’ lar yazarak tekrarlanan görevleri otomatikleştirebilmek, manuel iş yükünü inanılmaz derecede azaltmış. Yazdığım ilk makronun konusunu hatırlamıyorum ama, çalıştırmak üzere Run Macro tuşuna bastığımda ve kod doğru çalışıp istediğim işi yaptığında yaşadığım, “işte bu” hissini hala hatırlıyorum.

Yine bu dönemde 2007 sürümüyle birlikte, satır ve sütun sayıları arttı. Ribon menü geldi, .xls olan dosya uzantısı .xlsx olarak değişti. 1997 yılında gelen Koşullu Biçimlendirme özelliği biraz daha gelişti, tabloların daha okunabilir ve anlamlı hale gelmesi sağlandı. Excel, artık bir “veri yönetim aracı” olarak kabul görüyordu.

Bulut ve Daha Büyük Veriler (2010' lar)

2010' lu yılların başlarında veri miktarı çoğalmaya başladığında bunu yönetecek olan iki aracın ilki Power Pivot ardından 2013 yılında Power Query gibi araçların entegrasyonuyla, milyonlarca satırlık veriyi kolayca analiz etmek mümkün hale geldi.

Bu araçlar ile, Excel bir iş zekası (Business Intelligence - BI) aracı seviyesine çıkardı.

Günümüz: Yapay Zekâ ve Dinamik Fonksiyonlar

Bugün, Excel Microsoft 365’ in bir parçası olarak bulutun ve yapay zekânın gücünü arkasına alıyor. Evet artık Ofis paketi yerine Microsoft 365, hatta yakın zamanda Microsoft 365 Copilot adını aldı.  

2019 yılında ilk olarak gördüğümüz Dinamik Diziler (Dynamic Arrays) fonksiyonları 2021 ve 365 sürümleriyle birlikte hayatımıza girdi ve formül yazma şeklimizi tamamen değiştirdi. XLOOKUP, FILTER, UNIQUE gibi formüller tek bir formülle, ilgili hücrelere yayılan sonuçlar elde edebilmemizi sağlıyor. Yani, her seferinde kopyala-yapıştır yapmaya gerek kalmadı.

Excel artık sadece bir hesaplama aracı değil, bir dijital asistan gibi. Microsoft 365 Copilot ile birlikte, Excel hücrelerinde artık şöyle formül yazılabiliyor;

=COPILOT("A2 hücresindeki yorumun olumlu mu olumsuz mu olduğunu söyle")

Ve Excel, yorumun tonunu analiz edip “Olumlu” gibi bir sonuç döndürüyor. Şimdi düşününce bu durum biraz korkutucu aslında, işlerin bu kadar otomatikleşmesi, “e bize ne olacak” sorusunu sorduruyor ister istemez.

Excel’ in ilk versiyonunda hücreye girilen rakamın diğer hücreleri anında değiştirmesi bir mucizeydi. Bugün ise hücreye yazdığımız bir cümleyle, Excel bizim yerimize işleri hallediyor.

Bence bir süre daha işin merkezinde biz varız, yapay zekâ ile daha az teknik detayla uğraşacak, daha çok stratejik düşünmeye ve odaklanmaya vaktimiz olacak. Evet Excel artık sadece hücrelerle değil, fikirlerle çalışıyor. Ve biz, bu fikirlerin mimarı olmaya devam edeceğiz.

Sona doğru gelirken, benim de türlü türlü anı geldi aklıma. Oluştururken çok uğraştığım tablolar, form sitelerinde birisinin aynı sorunla karşılaştığını umarak cevap aramak. VBA kodu içerisindeki hatayı günlerce çözmeye çalışmak. Keyifliydi yine de. 

Evet, Excel' in bu evrimi, sadece bir yazılımın hikayesi değil, aynı zamanda veriyi nasıl anladığımızın ve kullandığımızın da bir özeti. Excel’ siz bir hesaplama neredeyse mümkün değil. Her zaman veri dünyasının kalbinde yer aldı ve bulut ve yapay zekâ ile daha da akıllı hale gelerek bu yerini korumaya devam edecek gibi görünüyor.

Havalı bir cümleyle bitirelim o zaman: “Excel’in Evrimi Bitmedi, Yeni Başlıyor”